ข้าวแตนแบบดั้งเดิมนั้น เขาจะผสมน้ำแตงโมลงไปในส่วนผสมข้าว เพื่อช่วยเพิ่มความหอมและสี ให้กับขนม (สังเกตได้ว่า ขนมข้าวแตน จะมีสีเข้มกว่า ขนมนางเล็ด) ความอร่อยของข้าวแตนนั้น นอกเหนือจากการใส่น้ำแตงโมแล้ว ส่วนผสมสำคัญที่เป็นเคล็ดลับแห่งความอร่อยอีกอย่างหนึ่ง คือ การใส่สิ่งที่ชาวเหนือเรียกกันว่า “น้ำอ้อย” ลงไปในส่วนผสมด้วย
ต้องขออธิบายไว้ตรงนี้ก่อนว่า “น้ำอ้อย” ที่ว่านี้ ไม่ใช่ “น้ำอ้อย” ที่เป็นของเหลว แบบที่เราใช้ดื่มกันหรอกนะคะคุณ แต่เป็นน้ำตาลสีเข้มที่ทำมาจากอ้อย มีลักษณะเป็นก้อนสี่เหลี่ยม คล้ายลูกเต๋า ขนาดโตประมาณหัวแม่มือของผู้ชายตัวโต ๆ ในกรุงเทพสามารถหาซื้อได้ที่แมคโคร หรือ ตามตลาดใหญ่ ๆ คะ ราคากิโลกรัมละประมาณ 30 – 50 บาท
ขั้นตอนและส่วนผสมในการทำขนมข้าวแตน ที่อยู่ด้านบน เป็นสูตรของสหกรณ์นิคมสันทราย จำกัด คะ
ข้าวเหนียว 3 กิโลกรัม
น้ำอ้อย 500 กรัม
น้ำตาลทรายแดง 500 กรัม
เกลือป่น 1 ช้อนชา
น้ำ 2 ลิตร
กะทิผง 500 กรัม
เนื้อแตงโม
งาดำ 500 กรัม
นำข้าวเหนียว มาแช่น้ำสะอาดนานประมาณ 4 ชั่วโมง (หรือมากกว่านี้ก็ได้) แล้วสงขึ้น นำไปซาวให้สะอาดอีกสัก 2 ครั้ง ก่อนนำไปนึ่งจนสุก
ในระหว่างที่นึ่งข้าว ก็จัดแจงผสม น้ำอ้อย น้ำตาลทรายแดง เกลือป่น และน้ำ ผสมเข้าด้วยกันในหม้อ ยกขึ้นตั้งไฟให้เดือด (ใช้เวลาประมาณ 15 – 20 นาที) จึงยกลงจากเตา แล้วเติมกะทิผง ลงไป คนให้ละลายเข้ากัน
นำเนื้อแตงโม (ไม่เอาเมล็ดนะคะ)เข้าเครื่องบด บดให้ละเอียดจนเป็น “น้ำแตงโม” ใช้ 2 ถ้วย
พอข้าวเหนียวที่เรานึ่งสุกแล้ว ก็ให้ยกลง แล้วเปิดฝา เทน้ำแตงโมราดลงไป ตามด้วยน้ำอ้อยและน้ำตาลที่เคี่ยวไว้แล้ว
เทข้าวเหนียวที่ราดน้ำแตงโมและน้ำตาลใส่กะละมัง ใส่งาดำลงไปจากนั้นใช้ไม้พายคนให้เข้ากัน แล้วนำไปใส่พิมพ์ไม้ไผ่ที่ทำเป็นวงกลมขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1.5 นิ้ว
นำข้าวเหนียวแผ่นกลมที่ได้ ไปตากบนตะแกรงลวด ประมาณ 2 แดด ให้แห้งสนิท แล้วจึงนำมาทอด ให้ข้าวพอมีสีเหลืองออกน้ำตาล และสุกดีทั่วแผ่น ก็ตักขึ้นพักไว้ให้สะเด็ดน้ำมัน
ส่วนผสมสำหรับหน้าน้ำตาล
น้ำตาลทราย 1 กิโลกรัม (หรือน้ำตาลทราย 500 กรัม + น้ำอ้อย 500 กรัม)
น้ำสะอาดเล็กน้อย
ทำน้ำตาลที่ใช้โรยหน้า โดยใช้น้ำตาลทราย (หรือน้ำตาลทราย + น้ำอ้อย ) ใส่น้ำเล็กน้อย ตั้งไฟเคี่ยวให้เป็นยาง แต่อย่าเคี่ยวนานเกินไป เพราะจะทำให้น้ำตาลแข็งจนใช้โรยหน้าไม่ได้ หรือถ้าน้ำตาลเหลวเกินไป น้ำตาลก็จะเยิ้มและแห้งช้า
นำข้าวแตนที่ทอดเสร็จแล้ว มาโรยหน้าด้วยน้ำตาลที่เตรียมไว้ ทิ้งไว้ให้เย็น แล้วเก็บใส่ภาชนะมีฝาปิดสนิท